آیین ها و رسوم همواره از عقاید، فرهنگ و تاریخ ریشه می گیرند، مانند آیین های سوگواری که از عقاید کهن بر می خیزند. یکی از سنت های سوگواری در خراسان، پهن کردن قالی بر روی قبر است که هنگام جمع آمدن افراد بر گرد قبر متوفی و در روزهای مناسبتی انجام می شود. قالی نیز به عنوان یکی از اصلی ترین و مهم ترین هنرهای سنتی ایران، وجه دیگر این آیین است که بر اهمیت آن می افزاید. محور و هدف این پژوهش، مفهوم قالی بر روی قبر در سوگواری های خراسان است و این سؤالات مطرح می شوند که معنا و مفهوم این سنت چیست؟ و قالی بر روی قبر چه مفهومی را به ذهن می رساند؟ این پژوهش به روش توصیفی و تاریخی انجام شده که اطلاعات آن از منابع کتابخانه ای، اینترنتی و مصاحبه با افراد سالخورده و آگاه به این سنت، گردآوری شده است. قالی که نمادهای تصویری بسیاری را در خود جای داده است در این آیین، خود به نماد تبدیل می شود. در این پژوهش این یافته و نتیجه حاصل می شود که قالی بر روی قبر در آیین های سوگواری خراسان، نماد خانة جدید و ابدی انسان است. خانه ای که انسان در آن برای آخرین بار با دوستان و آشنایان خود وداع می کند.

آیین سوگ رسم رایجی است که به قدمت وجود بشر در میان هر قومی ریشه دارد و با آداب و رسوم و شعر و ترانه­ های خاص عجین شده ­ است. مردم سیستان عمدتاً با تأسی از فرهنگ روستایی از شعر و ترانه برای حفظ و احیای آیین­ های سوگواری بهره وافی برده­ اند. اردَه­ خوانی، روُوایی­ خوانی یا رباعی­ خوانی سوگ­ سروده­ ای است با آهنگی بسیار سوزناک و حُزن انگیز که به صورت آوازه­ خوانی­ در مراسم عزاداری در سیستان اجرا می­ شود. این مقاله با روش کتابخانه­ ای و مصاحبه حضوری با گویشوران متعدد به بررسی ارده­ خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگ سیستان پرداخته ­ است و با معرفی ارده­ خوانی و رووایی­ خوانی، وجه­ تسمیه آن، تاریخچه، مجریان، شیوه اجرا، زمان و مکان اجرا نشان می­ دهد که مردم سیستان بسیار پایبند به اجرای آیین سوگواری با گویش بومی خود هستند و این مسئله در فرهنگ آنان جایگاه والایی دارد. مقایسه آن با گونه­ های دیگر در مناطق مختلف ایران، نقش محوری ترانه و ترنم را در اساسی­ ترین مسائل زندگی اقوام کهن ایرانی نشان می­ دهد. همچنین، این مقاله با ذکر نمونه­ هایی از رباعی­ های سیستانی وزن، قافیه و ردیف، قالب، زبان، محتوا و ویژگی­ های ادبی آن را بررسی کرده است. استفاده از آهنگ و ترانه برای التیام دادن به لحظه­ های سرشار از غم­ و اندوه در بین مردم سیستان گویای ذوق سلیم و طبع لطیف این قوم در حاشیه کویر است.

در دورۀ صفویه به ویژه با توجه به رسمیت یافتن مذهب شیعه، آیین­هایی با محتوای شیعی در کانون توجه حاکمیت قرار گرفت. یکی از این آیین­ها، آیین­های سوگواری و دسته­گردانی برای شهادت امام حسین (ع) است که در ماه محرم برگزار می­شد و در دورۀ صفویه گستردگی و توسعه خاصی یافت. در این دوره برخی تحولات و ویژگی­ها در آیین­های سوگواری ظاهر شد که به نظر می­رسد ملهم از ساختار سیاسی دورۀ صفوی است. این پژوهش در پاسخ به این پرسش شکل می­گیرد که مؤلفه های ساختار سیاسی عصر صفویه چگونه در آیین­های سوگواری صفوی بازنمایی می­شوند؟ روش این تحقیق تاریخی است و نتیجه به دست آمده مبین این امر است که آیین­های دسته­گردانی محرم با توجه به ریشه­های عمیق اعتقادی و ملی و ارادتی که شیعیان در این آیین­ها به امام سوم خود ابراز می­داشتند، دستاویز مناسبی برای بهره­برداری حکومت صفوی در تقویت بنیادهای حاکمیت بوده است.

واکنش به حادثۀ مرگ در دایرۀ خویشان و نزدیکان و بعضاً در دایره‎ای فراتر از آن (متناسب با جایگاه اجتماعی شخص متوفی) در طول تاریخ با آداب و سنن خاصی بروز ‏یافته است. بخش از این واکنش مرتبط با حسیات درونی افراد و بخش دیگری از آن مرتبط با باورها و سنت‏های جامعۀ محل زیست شکل می‏گرفت. معاصر با دوران صفوی نیز آیین‏ها و سنت‎های سوگواری تحت تأثیر همین دو عامل متبلور می‏گشت. شناخت این سنت‏ها به دلیل تداوم برخی از آن در آیین‏های عزاداری امام حسین (ع) در دوران معاصر از اهمیت بالایی برخوردار است. بخشی از این آییین ها در منابع تاریخی و تاریخنگاری عهد صفوی و بخش قابل توجهی در گزارش‏های مربوط به ناظران خارجی انعکاس یافته است. اما در همین دوران به مدد هنر نگارگری بخش عمده ای از این آیین ها به تصویر کشیده شده است. پژوهش حاضر با مطالعه آیین‏های سوگواری دورۀ صفوی بر اساس منابع مکتوب و انطباق با منابع تصویری در پی شناسایی این سنت‎ها بوده است. نتایج پژوهش نشان می‏دهد که سوگواری ایرانیان عهد صفوی با سنت‎ها و آیین‏هایی چون: گریه و فغان، اوخشاما، باش آچماق، موی کندن، سیاه پوشی، کبودپوشی، نیمه برهنگی، سینه زنی، علم گردانی، نواخت طبل و شیپور و نی و سنج و دف، نشتر و قمه زنی و دندان کشی، چاک گریبان و علم گردانی همراه بوده است. بسیاری از این سنت‎ها هر چند در سوگواری‎های روزمره رنگ باخته اما، در آیین‏های عزاداری امام حسین (ع) در محدودۀ زمانی از گذشته نزدیک تا اکنون باقی مانده است.

وامقی درباره «موی بریدن و بر میان بستن» «فریگیس» در این دو بیت نوشته است: «نکته ای که در اینجا آمده است به ظاهر باید رسم دیگری باشد که نمی دانم شواهد دیگری از آن می توان یافت و در اصل بازمانده است یا خیر؟» پرسش و تردید ایشان درباره ناآشنا بودن کاری که فریگیس انجام داده بجاست.تا جایی که نگارنده جستجو کرده، شواهد و نمونه های تقریبا همانند انگشت شماری در این باره وجود دارد که شاید مهم ترین و گویاترین آنها در کوش نامه و الهی نامه باشد. در منظومه کوش نامه، «کوش»، در سوگ همسرش، «نگارین»،بگسترد خاک و بر او بر نشست                                میان را به موی نگارین ببستدر حکایت «زن صالحه» (الهی نامه عطار) نیز مادری که طفلش را شب هنگام در گهواره کشته اندفغانی و خروشی در جهان بست                             دو گیسو را بریده بر میان بستدر داستان الحاقی سوگواری مادر «نوش زاد» بر فرزندش، که در یکی از نسخه های شاهنامه آمده، بیتی است که، طبق آن، همسر مسیحی انوشیروان هم، در عزای فرزند، موی بر میان می بندد:به فندق همی برگ گل را بخست                            به موی بریده میان را ببست

با شیوع چشم گیر کرونا و کاهش مراسم عزاداری برای متوفی یا لغو کامل آن ها و انتقال یافتن هرچه بیشتر این آیین های سوگواری به فضای مجازی، این مسیله برای محقق بوجود آمد که بازماندگان متوفی تا چه حد توانسته اند احساس همدردی و التیام یافتن غم عزیز از دست رفته شان را به واسطه ی تسلیت گفتن های مجازی خویشاوندان بدست آورند؛ و آیا اساسا فضای مجازی بستر مناسبی برای این نوع آیین ها است یا خیر. برای یافتن پاسخ، با تمرکز بر وجه آیینی و ارتباطاتی این پدیده، از 19 نفر از افرادی که از ابتدای شیوع کرونا تاکنون، کسی از نزدیکان خود را از دست داده اند، مصاحبه ی آنلاین انجام شد. نتایج بدست آمده، ذیل دو مقوله ی اصلی یعنی «تغییرات آیین های سوگواری به مثابه ی فرصت» و «تغییرات آیین های سوگواری به مثابه ی تهدید» گنجانده شدند. پررنگ تر شدن ابعاد معنوی آیین های سوگواری برای شخص متوفی که پیش از این بسیار کمرنگ شده بود، مزیتی است که به وسیله ی تغییرات آیینی دوران کرونا، نمود یافته است؛ در کنار چنین مزیتی، افسردگی ناشی از تخلیه نشدن احساسات، ناباوری مرگ متوفی و سیطره ی حس تنهایی، علی رغم ابراز همدردی های مجازی، از جمله آسیب هایی است که در طول زمان می تواند تاثیرات شگرفی بر روح و روان صاحبان عزا باقی گذارد. بنابراین آشکار است که فضای مجازی بستری مناسب برای شریک شدن در غم صاحبان عزا نیست. براساس نظریه ی ارتباطات آیینی می توان گفت این آیین های سوگواری رسانه ای شده اگرچه می توانند بر بعد حضوری آیین غلبه ایجاد کنند و شرایطی را برای ابراز همدردی های غیرحضوری فراهم سازند، اما همچنان نمی توانند جایگزینی برای آیین های سوگواری حضوری باشند.

با نگاهی به آداب و رسوم رایج در ایران، می توان دریافت که سوگواری همراه با مراسم عزاداری، همواره در کنار جشن ها و سرور ایرانیان بوده و نزد آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. این آیین که ریشه در سنن کهن این سرزمین دارد، در متون متعددی، موضوع حکایات و روایات قرار گرفته است. شاهنامه فردوسی، از جمله متونی است که روایات سوگ در آن بیان شده و در برخی از نسخ مصور آن، نگاره هایی با همین مضمون مصور شده اند. بنابراین، هدف از این پژوهش، دست یابی و مطابقت شیوه تصویرگری مجالس سوگ در نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری در دوره ایلخانی و تیموری است و با توجه به این پرسش که؛ بر اساس شیوه تصویرگری نگاره های مرتبط با آیین سوگواری، چه تفاوت و شباهت هایی بین مراسم سوگواری در دوره ایلخانی و دوره تیموری وجود دارند؟ در آن، نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری از لحاظ ترکیب بندی، شخصیت پردازی و تنالیته های رنگی، مورد تحلیل قرار گرفته اند. این پژوهش، به شیوه تحلیلی-توصیفی بر پایه تطبیق داده ها انجام گرفته است و نتایج به دست آمده از آن، نشانگر این هستند که آیین سوگواری در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، در فضایی کاملاً متفاوت تصویر شده است؛ زیرا در دوره ایلخانی و تیموری، در بیان موضوع سوگ، از شیوه های متفاوتی استفاده شده که ریشه در فرهنگ و عقاید حاکم بر هر دوره دارند. بنابراین، در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، تنها در موضوع سوگ، وجه اشتراک وجود داشته و در مواردی مانند ترکیب بندی، رنگ گذاری و حالات چهره و حرکات سوگواران، شباهت و اشتراکی در آنها دیده نمی شود.